SIFIRI BULAN ADAM: EL-HAREZMİ
EL-HAREZMİ KİMDİR?
Harezmi 780 yılında Özbekistan'ın Karizmi kentinde dünyaya gelmiştir. Tam
olarak ismi Ebu Abdullah Muhammed bin Musa El-Harezmi'dir. Kendisini matematik
tarihinin en büyük bilim insanı olarak tanımlayabiliriz. Çünkü cebirin
ve algoritmanın kurucusudur. El Harezmi sadece
matematikle değil aynı zamanda astronomi ve coğrafyayla da ilgilenmiştir. Batı
dünyasında en çok etkide bulunan bilim adamı diyebiliriz. Çalışmalarına Abbasi
halifesi Mem'un tarafından Bağdat Saray Kütüphanesine getirilmesiyle
başlamıştır. Daha sonra burada yabancı eserlerin tercümesini
yapmak amacıyla kurulan bir tercüme akademisi olan Beyt'ül Hikme'de göreve
başlar. Harezmi'nin bu kadar önemli bir bilim adamı olmasının sebebi sadece
cebirin kurucusu olması değildir aynı zamanda geliştiricisi de olmasıdır.
Hayatındaki bir çok büyük eserini Bağdat Saray Kütüphanesinde yapmıştır.
Harezminin ilk eserlerinden biri aritmetik alanındadır. Ancak bu alanda
bıraktığı yapıtın orjinali kayıptır. Bu kitabın bu güne kadar gelmesinin sebebi
Bathlı Adelard'an tarafından Lâtinciye çevrilmesinden kaynaklanır. Bu kitabın
ismi De Numero Indorum (Hint Rakamları Hakkında)'dur. Bu kitabında on rakamlı
konumsal Hint rakamlama ve hesaplama sistemini anlatmıştır. Batıdaki
matematikçiler Romalılardan bu yana kullanılan harf rakam ve hesap sistemi
yerine Hint rakam ve hesap sistemini kullanmayı bu yapıttan öğrenmişlerdir. Bu
yapıtı batı dünyasındaki matematikçileri çok etkilemiştir. Daha sonra bu
hesaplama sistemine Harezminin isminden türetilen algoritma (algorism)
denmiştir. On rakamdan oluşan rakamlama sistemi ise, Harezmi tarafından
tanıtıldığı için Arap Rakamları veya kökeni Hindistan olduğu için Hint-Arap
Rakamları denmiştir.
HAREZMİ'NİN ESERLERİ
Harezminin en büyük eseri cebirdir. Kendisi cebirin kurucusu ve
geliştiricisidir. Bu konuda yazılan ilk ve yaygınlaştırılan kitap El Kitabü'l
Muhtasar fi Hisabi'l Cebr ve'l Mukabele 'dir. Harezminin bu eseri kendisine
İslam ve batı bilim dünyasında çok ün kazandırmıştır. Batı dünyası ilk kez bu
kitap sayesinde cebiri kullanmış ve öğrenmiştir. Bu yapıtta ana konular birinci
ve ikinci dereceden denklemlerin çözümleri,
binom çarpımları, çeşitli cebir problemleri ve miras hesabıdır. Harezmi cebirle
ilgili çalışmalarında ikinci dereceden denklemler konu üzerinde çok durmuştur.
Birinci dereceden denklemleri incelerken Yanlış Yolu İle Çözme Yöntemi'ni
kullanmıştır.
Harezmi'nin bu büyük yapıtı 12. yüzyılda Chesterlı Robert ve Cremonalı Gerard tarafından Latinceye çevrilmiştir. Batı dünyası bu yapıttan çok fazla etkilenmiş ve cebiri bu sayede öğrenmiştir. Cebir batı dünyasında el-cebr isminden algebra'ya dönüştürülmüştür. Daha sonra batı dillerinde cebir algebra olarak tanımlanmıştır. Aynı zaman Harezmi'nin bu yapıtı batı dünyasında cebirin kullanımının yaygınlaşmasında da büyük rol oynamıştır.
Harezmi'nin bu büyük yapıtı 12. yüzyılda Chesterlı Robert ve Cremonalı Gerard tarafından Latinceye çevrilmiştir. Batı dünyası bu yapıttan çok fazla etkilenmiş ve cebiri bu sayede öğrenmiştir. Cebir batı dünyasında el-cebr isminden algebra'ya dönüştürülmüştür. Daha sonra batı dillerinde cebir algebra olarak tanımlanmıştır. Aynı zaman Harezmi'nin bu yapıtı batı dünyasında cebirin kullanımının yaygınlaşmasında da büyük rol oynamıştır.
Harezmi Muhammed ibn İbrahim el-Fizari'nin Sanskrit dilinden Arapça'ya
tercüme ettiği el-Sindhind (Siddhanta) adlı yapıtını Batlamyus'un
Almagest'inden de yararlanarak düzeltmiştir. Muhtamelen bu yapıt iki ayrı
şekilde çoğaltılmıştır. Bu yapıt kuramsal bilgilerde içeriyordu. Daha sonra bu
yapıt Endülüslü astronom Meslemetü'l Mecriti tarafından güncelleştirilmiştir.
Yapıtın bu versiyonu Bathlı Adelard'ın ve daha sonra muhtemelen Dalmaçyalı
Hermann'ın gayretleriyle Latince'ye çevrilmiştir. Yapıtdaki en büyük gariplik
Harezmi'nin açıları sinüs gibi trigonometrik fonksiyonlarla ifade ettiğini
gösteren tablolar olmasıdır. Tabi bu tablolar bir çok soru işaretini ortaya
çıkarmıştır çünkü Harezmi trigonometrik fonksiyonları biliyor muydu yoksa daha
sonra Meslemetü'l Mecriti tarafından mı eklenmiştir bilinmiyor. Ancak çoğu
bilim tarihçisi sinüs ve kosinüsü ilk kez Harezminin kullandığını söylüyor.
Tanjant ve kotanjantı ise Meslemetü'l Mecriti'nin eklediği iddia ediliyor. Ama
ne olursa olsun trigonometri İslam bilim dünyasına aittir. Trigonometrinin
İslam dünyasının eseri olması bu konuda yeterli bilgiye sahip olamamalarına
rağmen islamın bilimi gerilettiğini iddia edenlere güzel bir cevaptır. Tabi
sadece trigonometri değil matematik, astronomi, coğrafya, fizik, tıp gibi bilim
dallarında da İslam bilim dünyası çok ilerlemiştir.
Harezmi'nin önemli eserlerinden olan usturlabın yapımı ve kullanımını anlatan eseri kayıptır. Harezmi sadece matematikle değil coğrafyayla da ilgilenmiştir. Batlamyus'un Coğrafya adlı yapıtını Kitabu Sureti'l Ard (Yer'in Biçimi Hakkında) olarak tercüme etmiştir. Bu sayede yunanlıların matematiksel coğrafya hakkındaki bilgilerin İslam bilim dünyasına girmesinde büyük rol oynamıştır. Bu yapıt tercüme edilirken üzerinde eklemeler yapıldığından orijinalliğini biraz kaybetmiştir. Harezminin bu yapıtı önemli yerlerin enlem ve boylamlarını bildiren çok sayıda tablo içermektedir. Harezmi'nin en ilgi çekici eserlerinden biride Nil'in kaynağını gösteren haritasının bulunmasıdır. Bu yapıt daha sonra Batlamyus-Harizmi Kuramı diye tanınmıştır. Harezmi 70 tane bilim adamıyla çalışarak 830 yılında dünya haritası çizmiştir. Dünyanın çevresini ve hacmini hesaplama çalışmalarında da yer almıştır. Güneş saatleri, usturlaplar ve saatler üzerine yazılmış eserleri de vardır. Coğrafyanın yanı sıra astronomi biliminde de eserler bırakmıştır. Astronomik cetvellerle ilgili kitaplar yazmış ve bu eserler 12. y.y. da Latince' ye çevrilmiştir.
Harezmi'nin önemli eserlerinden olan usturlabın yapımı ve kullanımını anlatan eseri kayıptır. Harezmi sadece matematikle değil coğrafyayla da ilgilenmiştir. Batlamyus'un Coğrafya adlı yapıtını Kitabu Sureti'l Ard (Yer'in Biçimi Hakkında) olarak tercüme etmiştir. Bu sayede yunanlıların matematiksel coğrafya hakkındaki bilgilerin İslam bilim dünyasına girmesinde büyük rol oynamıştır. Bu yapıt tercüme edilirken üzerinde eklemeler yapıldığından orijinalliğini biraz kaybetmiştir. Harezminin bu yapıtı önemli yerlerin enlem ve boylamlarını bildiren çok sayıda tablo içermektedir. Harezmi'nin en ilgi çekici eserlerinden biride Nil'in kaynağını gösteren haritasının bulunmasıdır. Bu yapıt daha sonra Batlamyus-Harizmi Kuramı diye tanınmıştır. Harezmi 70 tane bilim adamıyla çalışarak 830 yılında dünya haritası çizmiştir. Dünyanın çevresini ve hacmini hesaplama çalışmalarında da yer almıştır. Güneş saatleri, usturlaplar ve saatler üzerine yazılmış eserleri de vardır. Coğrafyanın yanı sıra astronomi biliminde de eserler bırakmıştır. Astronomik cetvellerle ilgili kitaplar yazmış ve bu eserler 12. y.y. da Latince' ye çevrilmiştir.
HAREZMİ'NİN ESERLERİNİN TAMAMI
1) Kitab fil-Hisab:
2) Kitabu
Cedavil-in-Nücûm ve Harekatiha
3) Kitab-ul-Muhtasar
fil-Hisab-il-Hindi:
4) Kitab-ül-Muhtasar fi
Hisab-il-Cebri vel-Mukabele:
5) Kitabun fil Coğrafya
6) Kitabün fil-Hisab
vel-Hendese vel-Mûsiki
7) Kitabun fit-Tarikati
Marifet-il-Vakt bi Vesatat-iş-Şems
8) Sun-il-Usturlab
9) Kitabun
fil-Cem?ivet-Tarh
10) Kitab-ut-Tarih
11) Kitabu-Sûret-il-Erdi
ve Coğrafiyyetiha
12) Kitab-ül-Macisti
13) Kitabu
Zic-il-Harezmi
14) Kitabu
Takvim-il-Büldan
Kaynaklar:
Yorumlar
Yorum Gönder